Legitymacja do wniesienia
Kontradyktoryjny charakter postępowania sądowoadministracyjnego powoduje, że może ono zostać uruchomione wyłącznie przez podmiot, który posiada uprawnienie do wniesienia skargi. Innymi słowy, wszczęcie postępowania sądowadministracyjnego, inaczej aniżeli postępowania administracyjnego, może nastąpić wyłącznie z inicjatywy podmiotu legitymowanego do wniesienia skargi, a nie z urzędu przez sąd administracyjny.
Przepis art. 50 § 1 ppsa wyróżnia dwa rodzaje legitymacji do wniesienia skargi: legitymację materialną i legitymację formalną.
§ 1. Uprawnionym do wniesienia skargi jest każdy, kto ma w tym interes prawny, prokurator, Rzecznik Praw Obywatelskich, Rzecznik Praw Dziecka oraz organizacja społeczna w zakresie jej statutowej działalności, w sprawach dotyczących interesów prawnych innych osób, jeżeli brała udział w postępowaniu administracyjnym.
§ 2. Uprawnionym do wniesienia skargi jest również inny podmiot, któremu ustawy przyznają prawo do wniesienia skargi.
Legitymacja materialna
Legitymacja materialna oparta jest na interesie prawnym danego podmiotu. Źródłem interesu prawnego jest przepis prawa materialnego lub procesowego, z którego wynikają dla danego podmiotu określone prawa lub obowiązki – i to odróżnia go od interesu faktycznego, czyli stanu, w którym określona osoba jest bezpośrednio zainteresowana rozstrzygnięciem sprawy administracyjnej, nie może jednak tego zainteresowania poprzeć przepisami prawa powszechnie obowiązującego.
Przykład
Właściciel urządzenia wodnego, które zostało wykonane bez wymaganego pozwolenia wodnoprawnego, może wystąpić z wnioskiem o jego legalizację, co wynika z art. 190 ust. 1 ustawy z dnia 20 lipca 2017 r. – Prawo wodne (Dz.U. z 2021 r. poz. 2233).
Interes prawny może być również wywodzony z tzw. „prawa refleksowego”, co ma miejsce wówczas, gdy akt administracyjny wprawdzie nie rozstrzyga wprost o prawach lub obowiązkach danego podmiotu, jednakże rozstrzygnięcie o prawach lub obowiązkach innego podmiotu wpływa na prawa lub obowiązki osoby, której bezpośrednio dany akt nie dotyczy.
Przykład
Z przepisu art. 401 ust. 1 ustawy z dnia 20 lipca 2017 r. – Prawo wodne wynika, że stroną postępowania w sprawach dotyczących pozwoleń wodnoprawnych na korzystanie z wód, jest nie tylko wnioskodawca, tzn. podmiot, który ubiega się o udzielenie pozwolenia wodnoprawnego na korzystanie z wód – lecz również podmioty, na które będzie oddziaływać zamierzone korzystanie z wód. W takiej sytuacji rozstrzygnięcie kończące postępowanie w sprawie udzielenia pozwolenia wodnoprawnego ukształtuje sytuację prawną wnioskodawcy (poprzez udzieleniu lub odmowę udzielenia pozwolenia wodnoprawnego); jednakże udzielenie mu pozwolenia na korzystanie z wód wpłynie na inne podmioty, które pozostają w zasięgu oddziaływania zamierzonego korzystania z wód, i z tego też względu uzyskają one status strony w tym postępowaniu.
Legitymację materialną do wniesienia skargi posiadają również podmioty, które pomimo posiadania interesu prawnego zostały pominięte w postępowaniu administracyjnym, oraz podmioty, które błędnie zostały potraktowane jako strona postępowania administracyjnego, i w konsekwencji rozstrzygnięto o ich prawach lub obowiązkach w decyzji administracyjnej.
Legitymacja formalna
Legitymacja formalna przysługuje:
- prokuratorowi
- Rzecznikowi Praw Obywatelskich
- Rzecznikowi Praw Dziecka
- Rzecznikowi Małych i Średnich Przedsiębiorców
- organizacjom społecznym
Legitymacja podmiotów pełniących wymienione wyżej funkcje jest oderwana od przesłanek materialnoprawnych, a wnoszona przez te podmioty skarga w sprawie dotyczącej interesów innych osób, jest wynikiem ich autonomicznej decyzji, gdy według ich oceny wymaga tego:
- ochrona praworządności (kryterium oceny prokuratora)
- ochrona praw człowieka i obywatela (kryterium oceny Rzecznika Praw Obywatelskich)
- ochrona praw dziecka (kryterium oceny Rzecznika Praw Dziecka)
- ochrona praw mikroprzedsiębiorcy, małego lub średniego przedsiębiorcy (kryterium oceny Rzecznika Małych i Średnich Przedsiębiorców)
Legitymacja skargowa jest także przewidziana w przepisach szczególnych. Przykładowo:
Przykład
Na podstawie art. 44 ust. 3 ustawy z dnia 3 października 2008 r. o udostępnianiu informacji o środowisku i jego ochronie, udziale społeczeństwa w ochronie środowiska oraz o ocenach oddziaływania na środowisko (Dz.U. z 2022 r., poz. 1029), organizacji ekologicznej służy skarga do sądu administracyjnego od decyzji wydanej w postępowaniu wymagającym udziału społeczeństwa, jeżeli jest to uzasadnione celami statutowymi tej organizacji, także w przypadku, gdy nie brała ona udziału w określonym postępowaniu wymagającym udziału społeczeństwa.