Wprowadzenie
Sprawy cywilne są rozpoznawane przez sądy powszechne w dwóch alternatywnych trybach: procesowym i nieprocesowym. Przedmiotem postępowania nieprocesowego jest załatwianie spraw, w których liczba zainteresowanych jest (może być) różna, a ich interesy są zbieżne lub sprzeczne – a niejednokrotnie przenikają się i krzyżują.
Cechą postępowania nieprocesowego jest także to, że częściej niż proces ma ono charakter prewencyjny (ochronny), oraz że znacznie mocniej akcentowany jest w nim interes publiczny. Niejednokrotnie zresztą podłożem spraw nieprocesowych są przepisy prawa publicznego oraz uprawnienia i obowiązki z nich wynikające. Postępowanie nieprocesowe wyróżnia się także tym, że częściej niż w procesie zapadają w nim orzeczenia konstytutywne, tj. tworzące albo kształtujące stosunki prawne dotyczące wielu różnych podmiotów (uchwała SN z dnia 20 kwietnia 2010 r., III CZP 112/09).
Sąd rozpoznaje sprawy w procesie, chyba że ustawa stanowi inaczej.
Ustawodawca wprowadził jednocześnie domniemanie rozpoznawania sprawy w trybie procesu (art. 13 § 1 zd. 1. kpc). Co to oznacza? W postępowaniu nieprocesowym będą rozpoznawane tylko te sprawy, który zostały przekazane do tego trybu wprost przez samego ustawodawcę. Jeżeli ustawodawca milczy, np. nie znajdziemy w kodeksie postępowania cywilnego (ani w ustawach szczególnych) żadnych przepisów, które regulują kwestię rozpoznawania sporów związanych z umową agencyjną – to oznacza, że wszelkie sprawy na tle umowy agencyjnej będą rozpoznawane w procesie.
Jakie będą konsekwencje skierowania wniosku do niewłaściwego trybu? Generalnie, przewodniczący bada, w jakim trybie sprawa powinna być rozpoznana, a jeżeli sprawę wszczęto lub prowadzono w trybie niewłaściwym, sąd rozpozna ją w trybie właściwym lub przekaże właściwemu sądowi do rozpoznania w takim trybie (art. 201 § 1 i 2 kpc). Nie oznacza to, że błędne skierowanie pozwu w postępowaniu procesowym, zamiast wniosku w postępowaniu nieprocesowym (lub odwrotnie), jest bez szczególnych konsekwencji. To nie jest bowiem tylko kwestia oznaczenia pisma wszczynającego postępowanie, ale też np. prawidłowego określenia sądu, czy stron postępowania, w sposób przewidziany dla danego trybu. To z kolei oznacza, że wadliwe skierowanie wniosku będzie skutkować przekazaniem sprawy do sądu właściwego (miejscowo, rzeczowo), uzupełnieniem uczestników postępowania, wzywaniem do uiszczenia lub uzupełnienia opłaty sądowej, czy uzupełnianiem innych braków pisma, niezbędnych do prawidłowego nadania sprawie biegu.
§1. Przewodniczący bada, w jakim trybie sprawa powinna być rozpoznana oraz czy podlega rozpoznaniu według przepisów o postępowaniu odrębnym, i wydaje odpowiednie zarządzenia. W wypadkach przewidzianych w ustawie przewodniczący wyznacza posiedzenie niejawne w celu wydania nakazu zapłaty w postępowaniu upominawczym.
§2. Jeżeli sprawę wszczęto lub prowadzono w trybie niewłaściwym, sąd rozpozna ją w trybie właściwym lub przekaże właściwemu sądowi do rozpoznania w takim trybie. W wypadku przekazania stosuje się odpowiednio przepisy § 2 i 3 artykułu poprzedzającego. Każda jednak strona może żądać powtórzenia czynności sądu dokonanych bez jej udziału.
W rezultacie, skierowanie sprawy do niewłaściwego sądu będzie wydłużało czas oczekiwania na merytoryczne rozpoznanie sprawy. Poza tym, teoretycznie może się zdarzyć, że wadliwość pisma zostanie przeoczona w toku czynności sprawdzających przewodniczącego. W skrajnych przypadkach może nastąpić sytuacja, w której będzie orzekał sąd niewłaściwy rzeczowo (w praktyce to bardzo rzadka sytuacja) lub w postępowaniu nie będzie brała udziału osoba, której ustawodawca przyznał status strony postępowania. A to już jest kwestia istotnych uchybień lub nieważności postępowania, które zostało przez nas wadliwie zainicjowane (na zasadzie art. 379 pkt 6 kpc, jeśli sąd rejonowy orzekł w sprawie, w której właściwy był sąd okręgowy, postępowanie to dotknięte jest nieważnością) i związanego z tym obligatoryjnego uchylenia zapadłego orzeczenia.
Nieważność postępowania zachodzi:
(...)
6) jeżeli sąd rejonowy orzekł w sprawie, w której sąd okręgowy jest właściwy bez względu na wartość przedmiotu sporu.
Trzeba jednak zaznaczyć, że niekiedy sprawa zarezerwowana dla trybu postępowania nieprocesowego może być zgłoszona w pozwie; a czasami sprawa rozpoznawana w trybie procesowym powinna być zgłoszona we wniosku i rozpoznawana w trybie nieprocesowym. Ma to miejsce wówczas, gdy istnieją przepisy szczególne, które umożliwiają kompleksowe załatwienie sprawy – i taka „zmiana” trybu może nastąpić wyłącznie wtedy, gdy wynika to z przepisu szczególnego. Podkreślić trzeba jednak, że taka zmiana trybu postępowania musi być wynikiem normatywnego połączenia określonych spraw do wspólnego rozpoznania.
W postępowaniu o rozwód, separację i unieważnienie małżeństwa (art. 58, 61[3] § 1 i art. 21 kro), sąd rozstrzyga o władzy rodzicielskiej nad wspólnymi małoletnimi dziećmi małżonków oraz może orzec o podziale majątku wspólnego małżonków, choć są to sprawy załatwiane w trybie nieprocesowym (art. 567 i 579 kpc).
Z kolei w ramach jednego z tzw. postępowań działowych rozpoznawanych w trybie nieprocesowym sąd może rozstrzygać spory i roszczenia, dla których właściwy jest tryb procesu (art. 618 kpc, także w zw. z art. 688 kpc. i w zw. z art. 567 § 3 kpc).
Również ustawa z dnia 17 maja 1989 r. – Prawo geodezyjne i kartograficzne w art. 36 przewiduje rozstrzyganie, w procesie o własność albo o wydanie nieruchomości lub jej części, również spraw o rozgraniczenie nieruchomości, które co do zasady zostały przekazane do trybu postępowania nieprocesowego (art. 34 ust. 3 tej ustawy).
Sąd rozpatruje sprawy o rozgraniczenie nieruchomości w trybie postępowania nieprocesowego.
Sąd, przed którym toczy się sprawa o własność lub o wydanie nieruchomości albo jej części, jest właściwy również do przeprowadzenia rozgraniczenia, jeżeli ustalenie przebiegu granic jest potrzebne do rozstrzygnięcia rozpatrywanej sprawy. W tym wypadku sąd w orzeczeniu zamieszcza również rozstrzygnięcie o rozgraniczeniu nieruchomości.
Do skutków unieważnienia małżeństwa w zakresie stosunku małżonków do wspólnych dzieci oraz w zakresie stosunków majątkowych między małżonkami stosuje się odpowiednio przepisy o rozwodzie, przy czym małżonek, który zawarł małżeństwo w złej wierze, traktowany jest tak, jak małżonek winny rozkładu pożycia małżeńskiego.
§ 1. Jeżeli między małżonkami nastąpił zupełny i trwały rozkład pożycia, każdy z małżonków może żądać, ażeby sąd rozwiązał małżeństwo przez rozwód.
§ 2. Jednakże mimo zupełnego i trwałego rozkładu pożycia rozwód nie jest dopuszczalny, jeżeli wskutek niego miałoby ucierpieć dobro wspólnych małoletnich dzieci małżonków albo jeżeli z innych względów orzeczenie rozwodu byłoby sprzeczne z zasadami współżycia społecznego.
§ 3. Rozwód nie jest również dopuszczalny, jeżeli żąda go małżonek wyłącznie winny rozkładu pożycia, chyba że drugi małżonek wyrazi zgodę na rozwód albo że odmowa jego zgody na rozwód jest w danych okolicznościach sprzeczna z zasadami współżycia społecznego.
§ 1. Przy orzekaniu separacji stosuje się przepisy art. 57 i art. 58.
§ 2. Orzekając separację na podstawie zgodnego żądania małżonków, sąd nie orzeka o winie rozkładu pożycia. W tym wypadku następują skutki takie, jak gdyby żaden z małżonków nie ponosił winy.
§ 1. W postępowaniu o podział majątku wspólnego po ustaniu wspólności majątkowej między małżonkami sąd rozstrzyga także o żądaniu ustalenia nierównych udziałów małżonków w majątku wspólnym oraz o tym, jakie wydatki, nakłady i inne świadczenia z majątku wspólnego na rzecz majątku osobistego lub odwrotnie podlegają zwrotowi.
§ 2. W razie sporu co do ustalenia nierównych udziałów w majątku wspólnym sąd może w tym przedmiocie orzec postanowieniem wstępnym.
§ 3. Do postępowania o podział majątku wspólnego po ustaniu wspólności majątkowej między małżonkami, a zwłaszcza do odrębnego postępowania w sprawach wymienionych w paragrafie pierwszym stosuje się odpowiednio przepisy o dziale spadku.
Postanowienia w sprawach o powierzenie wykonywania, ograniczenie, zawieszenie, pozbawienie i przywrócenie władzy rodzicielskiej, ustalenie, ograniczenie albo zakazanie kontaktów z dzieckiem mogą być wydane tylko po przeprowadzeniu rozprawy. Dotyczy to także zmiany rozstrzygnięć w tym przedmiocie, zawartych w wyroku orzekającym rozwód, separację, unieważnienie małżeństwa albo ustalającym pochodzenie dziecka. Postanowienia takie stają się skuteczne i wykonalne po uprawomocnieniu się.
§ 1. W postępowaniu o zniesienie współwłasności sąd rozstrzyga także spory o prawo żądania zniesienia współwłasności i o prawo własności, jak również wzajemne roszczenia współwłaścicieli z tytułu posiadania rzeczy. Rozstrzygając spór o prawo żądania zniesienia współwłasności lub o prawo własności, sąd może wydać w tym przedmiocie postanowienie wstępne.
§ 2. Z chwilą wszczęcia postępowania o zniesienie współwłasności odrębne postępowanie w sprawach wymienionych w paragrafie poprzedzającym jest niedopuszczalne. Sprawy będące w toku przekazuje się do dalszego rozpoznania sądowi prowadzącemu postępowanie o zniesienie współwłasności. Jeżeli jednak postępowanie o zniesienie współwłasności zostało wszczęte po wydaniu wyroku, przekazanie następuje tylko wówczas, gdy sąd drugiej instancji uchyli wyrok i sprawę przekaże do ponownego rozpoznania. Postępowanie w sprawach, które nie zostały przekazane, sąd umarza z chwilą zakończenia postępowania o zniesienie współwłasności.
§ 3. Po zapadnięciu prawomocnego postanowienia o zniesieniu współwłasności uczestnik nie może dochodzić roszczeń przewidzianych w paragrafie pierwszym, chociażby nie były one zgłoszone w postępowaniu o zniesienie współwłasności.
Do działu spadku stosuje się odpowiednio przepisy dotyczące zniesienia współwłasności, a w szczególności art. 618 § 2 i 3.